Ustalenie ojcostwa w sądzie – jak wygląda procedura i kto może ją wszcząć?

Ojcem jest mąż matki dziecka

Tak naprawdę nigdy nie jest wiadome na 100% kto jest ojcem dziecka. Pewność pojawia się dopiero po wykonaniu badań DNA. Rodzicielstwo polega jednak na wzajemnym zaufaniu, dlatego też badania na ojcostwo wykonywane są w wyjątkowych sytuacjach. Tym bardziej że prawodawca wprowadził do Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego domniemanie ojcostwa.

Zgodnie ze wspomnianym domniemaniem, jeżeli dziecko urodziło się:

• w czasie trwania małżeństwa albo
• przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia (np. rozwodu),  

domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji.

Jednocześnie, jeśli matka dziecka zawarła kolejny związek małżeński przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia pierwszego małżeństwa, domniemywa się, iż dziecko pochodzi od drugiego męża matki. Rozwiązanie takie nie dotyczy przypadku, gdy dziecko urodziło się w następstwie procedury medycznie wspomaganej prokreacji (procedury in vitro), o ile zgodę na nią wyraził pierwszy mąż matki.

Ważne! Powyższe domniemania mogą zostać obalone. Jest to jednak możliwe wyłącznie na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.  

Jeżeli nie domniemanie, to ustalenie ojcostwa

Drugim, po domniemaniu pochodzenia dziecka od męża matki, sposobem ustalenia ojcostwa jest uznanie ojcostwa. Takie uznanie następuje przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. Uznanie może nastąpić także przed sądem opiekuńczym. Ten sposób ustalenia ojcostwa jest stosowany najczęściej w przypadku gdy dziecko rodzi się w tzw. konkubinacie (rodzice dziecka nie mają ślubu).  

Omawiane uznanie ojcostwa następuje gdy mężczyzna, od którego dziecko pochodzi, oświadczy przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego, że jest ojcem dziecka, a matka dziecka potwierdzi to w tym samym czasie albo w ciągu kolejnych trzech miesięcy od dnia oświadczenia mężczyzny.

Kiedy zachodzi potrzeba ustalenia ojcostwa w sądzie?

Jeżeli nie zachodzi domniemanie ojcostwa, albo domniemanie to zostało obalone, bądź gdy matka dziecka nie jest zamężna, a żaden mężczyzna nie złożył dobrowolnie oświadczenia o uznaniu dziecka, ustalenie ojcostwa należy przeprowadzić w formie procedury sądowej. Możliwość sądowego ustalenia ojcostwa pojawia się również kiedy domniemany ojciec dziecka ma wątpliwości i chce to potwierdzić przed sądem.  

Kto może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa?

Ostrzegam, że kwestię tego kto i w jakich sytuacjach może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa, może być nieco zagmatwane. Jest tutaj dużo warunków oraz zmiennych. Postaram się jednak wytłumaczyć to najprościej jak to możliwe.

Co do zasady ustalenia ojcostwa w sądzie mogą żądać:

• dziecko,
• matka dziecka,
• domniemany ojciec dziecka,
• prokurator.

Katalog osób mogących wytoczyć powództwo jest zamknięty. Żaden inny pomiot nie posiada legitymacji czynnej do wszczęcia postępowania w omawianym przedmiocie. W szczególności z takim pozwem nie może wyjść Rzecznik Praw Dziecka czy też organy opieki społecznej (np. domy dziecka), nawet jeżeli dziecko znajduje się pod ich faktyczną opieką.  

Powództwo pochodzące od dziecka

Pierwszą wymienioną w KRO osobą, która może wytoczyć powództwo o ustalenie ojcostwa, jest dziecko. To ono ostatecznie ma największy interes w tym, aby wiedzieć od kogo pochodzi. Interes ten został uznany na tyle ważnym, że prawodawca nie uzależnił prawa do wystąpienia z pozwem od stopnia posiadanej zdolności prawnej dziecka. Powództwo może zostać złożone do sądu rodzinnego niezależnie od tego, czy ma ono pełną zdolność do czynności prawnych, ograniczoną zdolność do czynności prawnych, czy też w ogóle jej nie posiada. Dziecko nie musi być również pełnoletnie, aby wystąpić do sądu.  

Od czynności prawnej należy rozróżnić zdolność procesową. Dziecko, które nie posiada pełnej zdolności prawnej (nie ma skończone 18 lat lub zostało ubezwłasnowolnione), nie posiada również zdolności procesowej. A to oznacza, że w jego imieniu musi działać przedstawiciel ustawowy. Najczęściej takim przedstawicielem jest matka dziecka. Jeżeli jednak nie ma ona pełnej zdolności do czynności prawnych i nie przysługuje jej władza rodzicielska, ustanawia się dla dziecka opiekę. W takim wypadku to opiekun ustawowy wytacza powództwo w imieniu dziecka.

Jeżeli dziecko jest pełnoletnie, może samodzielnie wyjść z pozwem o ustalenie ojcostwa. Jeżeli jednak ma ukończone 18 lat, ale jest ubezwłasnowolnione, wówczas z powództwem może wyjść:

• kurator w wypadku ubezwłasnowolnienia częściowego, lub
• opiekun w wypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego.

Dodatkowo, jeżeli dziecko wytoczyło już powództwo, a następnie zmarło, ustalenia ojcostwa mogą dochodzić jego następcy (dzieci). W takiej sytuacji zawiesza się postępowania, a następcy mają rok na zgłoszenie wniosku o podjęcie postępowania.

Powództwo wychodzące od matki dziecka

Kolejną osobą uprawnioną do wszczęcia postępowania o ustalenie ojcostwa jest matka dziecka. Może samodzielnie wyjść z pozwem (nie jako reprezentant dziecka) do czasu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Po ukończeniu przez dziecko 18 lat uprawnienie to wygasa.  

Jednakże matka, która wytoczyła w imieniu własnym powództwo w okresie małoletniości dziecka, może je nadal popierać, nawet jeśli dziecko w czasie trwania postępowania osiągnęło pełnoletność.  

Z powództwem może wyjść również ojciec dziecka

Prawo do wszczęcia postępowania w przedmiocie ustalenia ojcostwa ma również domniemany ojciec dziecka. Postępowanie w tym wypadku prowadzi do obalenia domniemania ojcostwa męża matki i ustalenia prawdziwego ojca dziecka.  

Domniemany ojciec nie może wytoczyć powództwa o ustalenie ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Jeżeli dziecko zmarło przed 18 rokiem życia, ojciec może wytoczyć pozew do dnia, w którym dziecko osiągnęłoby ową pełnoletność.

W ostateczności z pozwem może wystąpić Prokurator

Powództwo o ustalenie ojcostwa może wytoczyć także prokurator. Aby jednak to było możliwe, musi wystąpić jedna z dwóch przesłanek, tj. wymaga tego dobro dziecka lub prokurator musi stanąć w ochronie interesu społecznego. Żaden z tych warunków nie jest jednoznaczny i można je interpretować naprawdę szeroko. W praktyce zatem prokurator może wszcząć postępowanie zawsze, kiedy uzna to za konieczne.  

Wobec kogo wysuwa się powództwo?

Pozew o ustalenie ojcostwa, aby był skuteczny, musi prawidłowo wskazywać pozwanego. Jak czytamy w KRO:

• dziecko albo matka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko domniemanemu ojcu, a gdy ten nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy;
• domniemany ojciec dziecka wytacza powództwo o ustalenie ojcostwa przeciwko dziecku i matce. Jeżeli matka dziecka nie żyje, powództwo wytacza się przeciwko dziecku, a jeżeli dziecko nie żyje - przeciwko kuratorowi ustanowionemu przez sąd opiekuńczy.  

Ustalenie ojcostwa – gdzie kierować pozew?

Sprawy o ustalenie ojcostwa należą do właściwości wydziału rodzinnego i nieletnich sądu rejonowego. Jeżeli chodzi o właściwość miejscową sądu, to jest ona “przemienna”. Oznacza to, że osoba inicjująca postępowanie (powód) może wybrać sąd według poniższych zasad:

• pozew można wytoczy według miejsca zamieszkania osoby pozwanej (miejsce zamieszkania dziecka, matki lub domniemanego ojca), lub
• według miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, czyli powoda.

Jakie dokumenty należy dołączyć do pozwu?

Pozew powinien spełniać wszystkie wymogi stawiane przez KPC, a w szczególności powinien zawierać wniosek o ustalenie ojcostwa. Wniosek ten może wyglądać następująco:  

“W imieniu małoletniego powoda oraz w imieniu własnym wnoszę o:

• ustalenie, że pozwany Jan Kowalski jest ojcem małoletniego powoda Michała Nowaka, urodzonego przez powódkę Marię Nowak w dniu 16 lipca 2024 roku w Warszawie i wpisanego do księgi urodzeń pod numerem 74/2024”

W pozwie można również zawrzeć wniosek o:

• przeprowadzenie badań DNA, tj. przeprowadzenie testu na ojcostwo;
• nadanie dziecku nazwiska ojca;
• ustalenie alimentów;
• pozbawienie władzy rodzicielskiej ojca.

Do pozwu o ustalenie ojcostwa należy również dołączyć:

• odpis aktu urodzenia dziecka;
• dowody potwierdzające relację między stronami (np. zdjęcia, korespondencję sms i email, zeznania świadków itd.);

Jakie skutki wywołuje sądowe ustalenie ojcostwa?

Ustalenie ojcostwa w sądzie wywołuje daleko idące skutki zarówno dla dziecka, matki, jak i ojca dziecka.  

Po pierwsze, dziecko ma prawo nosić nazwisko ojca. Taki wniosek można złożyć wraz z pozwem w przedmiocie ustalenia ojcostwa.  

Po ustaleniu ojcostwa ojciec uzyskuje pełnię praw i obowiązków rodzicielskich względem dziecka, chyba że sąd zdecyduje o ograniczeniu jego władzy rodzicielskiej. Dodatkowo możliwe staje się sądowne ustalenie sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem. Sąd nie ma jednak możliwości ustalenia kontaktów w postępowaniu o ustalenie ojcostwa. Takie żądanie należy złożyć już w oddzielnym postępowaniu.  

Jeżeli ojciec jest już ustalony, to jego obowiązkiem staje się partycypowanie w utrzymaniu małoletniego dziecka. W omawianym postępowaniu sąd może orzec alimenty na rzecz dziecka. Jeżeli nie, zawsze z takim żądaniem może wyjść matka dziecka w imieniu małoletniego.

Dziecko staje się również następcą prawnym ojca, a to oznacza, że zyskuje prawo do dziedziczenia po ojcu, a także po jego krewnych.